A mosca ou a inestabilidade: apuntes e materiais críticos

Publicación: Búa Soneira, Mon (2013); "A mosca ou a inestabilidade: apuntes e materiais críticos", Thaumazein, Nº 6, pp. 19-27.

A mosca ou a inestabilidade: apuntes e materiais críticos

06/10/2013

Mon Búa Soneira

Introdución

Non hai estado ruinoso da metafísica, nin hai unha única metafísica. Todo é metafísico en tanto que poida pensarse como unha rede significante de significantes, “metafísica polisémica, metafísica de metafísicas”. Andrónico de Rodas chamoulle metafísica a iso que Aristóteles nomeaba o estudo do «ser en canto ao ser» que «se di de moitas maneiras» e que intenta clarexarse como a arte da interpretación (hermeneutiké). No fondo de todo pensamento hai unha metafísica que é o esforzo de mediación dun discurso, dunha expresión, dunha argumentación, dun enunciado (hermeneia). Un esforzo que trata de traducir o pensamento en palabras.

Pensar o ser, a estrutura da súa realidade, o sentido que fica na súa interpretación, dicir o ser ─a súa comprensión─, inevitablemente, ten a postura dunha metafísica. A metafísica non é unha forma de estudo, unha teoría concreta do ser ou calquera argumento disciplinario, senón que, máis ben, vai acorde co que acontece nas nosas vivencias (co que somos), Heidegger coméntao así en ¿Qué es metafísica?:

«A metafísica pertence á “natureza do home”. Non é nin unha disciplina da filosofía académica nin un ámbito de ocurrencias arbitrarias. A metafísica é o acontecemento fundamental do noso ser. É o noso ser mesmo».¹

Agora ben, entendendo así a metafísica, imos a intentar traducir o noso pensamento nun cosmos cotián que para algúns pode parecer insensato, degradante ou, incluso, violento pero que non carece de sentido ou comprensión algunha. Cremos, despois de todo o compendio sagaz da filosofía anterior, que o ser ten que comezar a tratarse cun sentido máis carnal e propio de algo que lle rodea e que lle pertence. A apertura ao ser non é senón empezar por ter un apetito innecesario de irse cara iso que temos, que facemos no día a día e que, en todos os casos, está inmerso no cotián. O ser é impensable sen entender ou sen vivir a realidade de cousas oblicuas que andan ás voltas connosco en todo momento. Pensada así a vivencia, sen fenómenos nin ideoloxemas² previos, ímonos a dar coa realidade máis brusca. Tal como veremos, esta realidade brusca está formada por experiencias sensibles diminutas, cousas individualizadas e atomizadas que deveñen outras a cada instante, choques, arranxos e encontros materiais que dan sentido a un todo múltiple. O xeito desta metafísica sería o dunha ontoloxía do proceso que versa sobre aquel pensamento escrito que é quen de atacar ao movemento, ao devir, á tolemia, ás cousas cotiás que nos rodean, e que fan do pensamento unha realidade máis propia a cada un de nós.

E xa que falamos tanto diso que nos pertence e co que andamos a rodear seguido esa cousa pequena e desapercibida que ateiga tanta importancia, que mellor exemplo que pensar as animadas moscas na súa amplitude? Cal cousa senón que as moscas para pensar tal signatura metonímica? Pensemos polo carreiro, a mosca encarna o lugar do movemento, transnomea unha criatura cotián, moi familiar para todas as culturas do mundo. Rodéanos, póñenos en cuestión (mosqueo), sobrevoa o que non podemos tocar (aletexo), fainos cavilar nos recordos (papar moscas) e, por suposto, aliméntase e xace sobre un composto (in)orgánico que reafirma a nosa multiplicidade (a merda). Estes catro epígrafes intentan resumir o que sería unha mosca no panorama metafísico actual³, no pensamento das cousas circundantes. A mosca exemplifica o trastorno material da metafísica, do pensar mesmo, que non é senón o movemento, as voltas, os zumbidos, un delirio que todos temos. A mosca é unha base na fronteira do continuo desprazamento.

1)Aletexo

O papa Adriano morreu de asfixia. Indo cara unha fonte na súa volta a Roma, abriu os beizos para engrolar un xiringo de auga, pero nese mesmo intre, unha mosca desviada entroulle adentro da boca. Ao non poder expulsala, só puido tragar un chisco de aire ata que faleceu de asfixia.

Este aletexo das ás da mosca tráenos consigo “a aporía dun pensar temporal”, axúdanos a comprender o tempo do pensar a voces, a couces, a noces, a topes, etc. O exemplo da morte inesperada de Adriano só é posible pola afirmación temporal dunha oposición ao teoremático. Significa que o que ocupa o lugar agora son os acontecementos máis que as esencias (o cambiante, o nómada, o hidráulico, o heteroxéneo, o inestable, o temporal, o diferente, o inconstante, o que ten lugar “en guerra”, nun espacio corporal e carnal frente a un métrico, etc.). Este pensar temporal chámase, con Deleuze, “residuo perpetuo”, “principio salvaxe do Logos” ─o cal identificaremos máis adiante coa merda─. Atendendo a esta definición de ser salvaxe, imos a pensar a mosca. Este individuo lampantín intervén na superación dos problemas da metafísica tradicional de Occidente debido á relación co dinamismo da realidade, isto é, un pensamento que se caracteriza pola anexactitude⁴ frente á inexactitude do sensible (p. e. sensualistas) e á exactitude do esencial (p. e. racionalistas). Ao pensar así, a inestabilidade dunha cousa tan sinxela como o é unha mosca, i. e. unha continxencia impredecible, chegamos á comprensión de que non hai identidades, senón singularidades. Moscas pequenas e lixeiras que aletexan ao ritmo da choiva atómica epicúrea. Este é o devir que máis respecto impoñe.

Partimos de que o mundo é un feito consumado, un carreiro de saídas esgotadas sobre o que se instaura un reino. Este espacio pode reinalo a Necesidade, a Razón, o Sentido, o Fin, a Orixe, etc. Pero que este estado de cousas estea consumado non se refire a ningún destes reinos, senón ao puro efecto da continxencia —pura inestabilidade—. Entendido así, este espacio de apertura a todo o continxente obríganos a pensar unha filosofía que xa non é enunciado do Fin ou da Orixe das cousas, senón unha sensata teoría da continxencia e do recordo dos feitos (tamén continxentes). Este espacio enténdese como un lugar anterior ao de todo Sentido, tal como considera Epicuro (antes Demócrito e despois Lucrecio), á filosofía do clinamen para opoñerse a Platón e a Aristóteles. Sobrevén o clinamen, isto é, o espazo inmanente dos desvíos infinitesimais, da cousa máis pequena posible, que ten lugar en «non se sabe onde nin como»⁵.

A moitos científicos tolos (Hidehiko, Ketaki ou Michael Dickinson, deste último destaca coa a famosa conferencia “O voo dunha mosca”) fascínalles dos insectos a súa particularidade extraterrestre. Incluso chegan a afirmar que o voo dos insectos conforma o evento máis relevante da historia da evolución. Noutras verbas, sen insectos non habería ningunha pranta de floración, sen pranta con flores non habería intelixentes comedores de froita realizando “falas comúns”, etc.

Destes estudosos, o que podemos sacar en claro é que as moscas teñen boas capacidades (físicas) e voan a xeito (mecánico). Estas descricións fisiolóxicas quedan, aínda que non en todos os aspectos, na contra dunha ontoloxía do proceso que pensa o voo da mosca como o devir-tempo e o materialismo aleatorio (máis adiante na parte sobre a merda).

Ocorre de xeito habitual que a forma en como se trata a experiencia é o que marca a diferencia. Algo que si vai en contra do aletexo dende o punto de vista da ciencia é a súa forma de ser temporal. Para a metodoloxía científica é necesaria a estabilidade e a incorrupción que posibilita a correcta medición. En cambio, o bater-se das ás da mosca preséntase aquí como a saida máis obvia do determinismo científico. O problema é que hoxe en día non dispoñemos dunha teoría local que elimine o indeterminismo e, por iso, é máis realista aceptar éste. A actitude determinista da ciencia atópase unha e outra vez ante a necesidade de admitir o indeterminismo efectivo da realidade, pois incluso en sistemas mecánicos rigorosamente deterministas a sensibilidade respecto das variacións mínimas (clinamen en Lucrecio, parénklesis en Demócrito) das condicións iniciais pode producir o que se chama “caos determinista”. Non queda outra que aceptar un universo onde as leis básicas sexan a inestabilidade, o azar e a irreversibilidade (isto mesmo chegan a afirmar certos filósofos da ciencia, como Prigogine). A mosca vivifica esta inestabilidade do azar, é cría da desviación atípica inmersa na natureza dos feitos empíricos sobre os que a ciencia pretende fixar un grao de obxetividade.

2) Mosqueo

Para comezar a entender que relación hai coa expresión da violencia dun mosqueo faremos referencia á fábula de La Fontaine, A dilixencia e a mosca⁶ na que unha mosca, non facendo máis que aturullar aos cabalos, ao cocheiro e aos viaxeiros, atribúese a si mesma o mérito dunha gran subida e dificultosa andanza. Coincidimos en que é a mosca⁷ e non os cabalos quen tiran pola dilixencia. A mosca entendida como o cabreo dos cabalos é a principal forza que tira da dilixencia, do tren deste mundo. O galope forzado dos cabalos non sería quen de rexir e dar direción á dilixencia, de non ser por un mosqueo ou alteración continua dos efectos destes átomos individualizados, xerme do tempo. Aquí a mosca colle a forza dunha potencia implícita ás cousas que permite activalas, adozalas de enerxías, eo ipso, a rabia pulsiva dun acontecemento. O mosqueo similar a unha vontade de vontade ensalza as cualidades máis iracundas e carnais dun ser. Un mosqueo que non é nin bo nin malo, nin estraño nin normal, nin salvador nin perigoso, nin nada diso.

Incluso poderíamos pensar este mosqueo máis ao favor das concepcións positivas do Mal que se dan entre recoñecidos filósofos. Destacariamos así a de Sade, de Bataille ou de Klossowski; cada un a súa maneira recollen intentos de dar unha énfase afirmativa do Mal. A súa afirmación improdutiva permite ao home seguir en pé, facendo da súa necesidade terrorista unha afección saciada e cumprida. A mosca saca dos cabais ao home, para ensalzar a cualidade positiva del mesmo como lle fixo aos cabalos da dilixencia de La Fontaine. Poderiamos convencernos desta postura antiética e tomar a ira como un principio que se inxire a cada instante e do que debemos facernos amigos, aceptalo como delirio propio da nosa linguaxe⁸.

O mosqueo aparece como o reflexo das relacións humanas contemporáneas, toda acción volitiva está constituida en base a esta concepción positiva do Mal, a este arranque iracundo que prepara a zona de irreductible indiferenciación⁹ entre as cousas boas e malas, entre a anomia e o dereito diría Agamben. Nin sequera nun entre, nun enser, nunha intersubxetividade, o mosqueo radica sempre outro, vaise a un áfora que queda sempre dentro. Queda indistinguido. A risa, o humor, o chiste e o cómico son grandes exemplos da afirmativa posición do mosqueo.

É necesario pensar no boíño de Virxilio¹⁰, cando nos seus últimos anos empezaba a disfrutar dunha tolemia basada nun mosqueo concreto coa lexislación romana. Parece ser que a Octaviano e a Marco Emilio Lépido ocorréuselles unha nova lei pola cal se expropiarían terras da nobilitas para ofrecerllas aos soldados-campesiños retirados. Nesta nova lei de expropiación había un detalle: resulta que quedaban excluidas de expropiación aquelas terras que foran consideradas terra sacra. É así que as terras consagradas non se podían doar aos ex-soldados.

Sabendo isto, podemos entender por que Virxilio nas súas terras mandou construir un mausoleo para que repousaran os restos dunha pequena amiga. Pese a que a súa amiga era pequena, atomizada, individual, desviada e toliña merecía o gasto de oitocentos mil sestercios nun mausoleo: ela era unha mosca.

Os mosqueos coa nova lexislación permitiron facer da súa terra unha terra sacra, coa historia das historias destinada ao repouso espiritual dunha mosca. Que risa, que despropósito, que mosqueo era ese do tolo de Virxilio, que foi quen de preparar fulgurantes celebracións fúnebres en honra da súa querida mosquiña. Así é que, a estas ceremonias non dubidaron en acudir moitos conveciños que se afanaban en tal francachela. Ese día choraron as penas dunha mosca e Virxilio dou forma ao seu mosqueo político¹¹.

3) Merda

No plano da merda perviven os individuos, vivos e mortos ─indiferentemente─, atomizados, o vacío da merda establece a condición do movemento das moscas moi distinta á liberdade do estado de natureza hobbesiano. En todos os exemplos do estado de natureza que se fixeron, dende pensadores do Dereito natural, podemos ficar na consideración dun estado de guerra e paz que se opoñen. Pola contra, a merda non permite este tipo de conexións opostas, de negación, pois a diferencia destes dous palabros non é senón unha mesma cousa. Heidegger con frecuencia cita o belo verso de Holderlin, éste que di: «onde está o perigo, surxe tamén a salvación», a merda cíñese a un desgaste final de feitos que retornan á unidade primordial, a unha coincidentia oppositorum, onde os lindes de toda forma se disolven e tornan individuacións. Fican sendo individuacións atomizadas, tal que moscas, diría Deleuze «individuacións sen identidade», singularidades que teñen de bo o que teñen de malo [anti(t)éticas].

Para definir a merda, a partires dunha coincidencia de opostos que se disolven nela, é preciso pensar este lugar en referencia a certo tipo de materialismo. Non sería un materialismo histórico, dialéctico ou mercantilista senón que sería máis ben un materialismo aleatorio que nos permite entender o encontro como condición para a continxencia.

Para pensar o materialismo, sobre todo despois de Althusser, non podemos cinguirnos a unha espiral dialéctica senón, a un acontecer sen mecanicismos, sen viravoltas idealistas e sen «logaritmos amarelos». Althusser comenta que o único materialismo concebible é «o materialismo da choiva, da desviación, do encontro (rencontre) e da toma de consistencia (prise)»¹² . Pero este pensador non quixo avanzar máis nesta postura ontolóxica, non quixo pensar de verdade ao que se estaba enfrontando cando buscaba un materialismo único. Máis aló disto, aquí sostemos que tal materialismo só é concebible dunha maneira radical e sen tapuxos, dunha maneira literal. Tal materialismo aleatorio co que andamos a argallar sería, máis que o althusseriano, radicalmente impolítico ou prepolítico¹³. Isto é, entendemos o materialismo como humus da terra, como o terrorismo máis basto da acción e da actividade desviada humana levada ao conxunto máis sabio: a merda. A descomposición (in)orgánica mantén vixente a definición do materialismo, de feito, é a única maneira directa de pensalo sen idealismos nin ocultamentos (políticos ou económicos). Só as moscas saben desexar o verdadeiro materialismo que rodea todo o mundo e exclúe as discusións infladas de retórica dunha docta philosophia.

Se de verdade gustamos dun materialismo que poida ficar como atinxido á temporalidade da desviación e aos encontros dos átomos epicúreos, só queda empezar polo básico unto da filosofía. Este unto evita unha teleoloxía, unha política de control, unha dialéctica do suxeito ou Necesidade algunha. Só así, concebindo a merda ou a descomposición atómica e (in)orgánica nunha inmanencia pura e continxente, poderemos ser honestos coa definición única e posible de materialismo.

4) Papar moscas

Di Wittgenstein que a tarefa do filósofo é a de ensinar á mosca a saír da botella. A este dito comenta Bobbio que «esta imaxe, elevada á representación global da vida humana, reflexa só unha das posibles situacións existenciais do home, e non a máis desfavorable. É a situación na que existe unha vía de saída (evidentemente trátase dunha botella sen tapón); por outra parte, fóra da botella hai alguén, un espectador, o filósofo, que ve claramente onde estỹ⁴. Agora ben, plantexada esta situación que nos lembra a caverna platónica, que pasaría se tal filósofo non quixera ensinarlle a saír da botella á mosca? Se preferise deixar á mosca embriagarse por un azar consumado dentro da botella? Non sería esta a cruda imaxe que rompe co dualismo das botellas (entrada e saída), das cavernas e das liñas divisorias? Ademáis, tal cousa non evitaría o telos ou a finalidade última de saír dun lugar no que estamos (con ou sen saída)? O rumbo nunca ten dirección e a mosca sábeo cando choca incesantemente co cristal da botella. Igual se houbese viño dentro da botella tería máis motivos para quedar, de sabelo sería canto menos máis necesario para a supervivencia dentro da botella. A esta actitude antiteleolóxica e antidivisoria que non pretende prestar atención á obxetividade da saída da botella é a que nos referimos con papar moscas. A despreocupación dun home mirando os ceos revela outros perigos críticos contra a saída da botella, contra a atención pedagóxica, contra a obxetividade disciplinaria. Todos papamos moscas de cotío e improvisamos co mal ás agachadas, preferimos a risa co viño dentro da botella fronte a seriedade do sepulcro da obxetividade.

Papar moscas é o xesto poético da existencia, nel nace a relación do pensamento cunha sombra interior que improvisa o real co sentimental. A paixón escondida dos nosos sentidos brota nese esquecemento. Ese lugar impreciso, da labilidade atencional, recrea un campo poético de pensamento. Holderlin relaciona a poesía cun pensamento que supera o olvido do ser. O home esqueceuse do ser debido a que sempre pensou o ser como se fose un ente (Deus ou Logos, p. e.) —isto que non deixa de repetir Heidegger, o olvido do ser—. Pero este esquecemento hai que superalo coa apertura ao ser como unha multiplicidade, cunha desatadura ontolóxica que se trae a nós poetizando máis que calculando. O remedio do olvido dáse no Recordo (Andenken), que só é posible o seu facerse de maneira poética e non axiomática. Só é posible quedando perplexos mirando as moscas «nun arroio que retrocede ata o manancial» di Horderlin. Tal cousa é papar moscas.

A exploración minuciosa dos detalliños que contén a vida cotián consiste no facerse propio de papar moscas, que non é outro que o lugar que nos interesa “cando non nos interesa” o que se nos está intentando explicar dende unha obxetividade. A fuxida a todas as explicacións dadas que busca nun para si mesmo á pregunta da poesía e o Recordo dos seus abismos. Abismos que proceden de materiais residuais en movemento que, quizáis preconscientes, unidos serían certo poema en verbo, i. e., poetizar. O máis cotián do pensamento é un poema, ás veces, non literario. Pero ten de poético o «dicir e non o dito», con Heidegger. Máis que ser forte, fundamento (Grund), a mosca aborda un Ser débil, construido por un abismo (Abgrund) de recordos. Os entes-mosca atópanse así en continua dislocación, sen un centro, en permanente oscilación que constitúe o acontecemento (Ereignis), sempre erradío. Este acontecemento do recordo vaise axenciando dun xeito cada vez máis inseguro, débil e impolítico.

O lugar abismal dos recordos tráenos á memoria aquelas clases na escola da infancia que con tanto amor desatendiamos e que, pouco a pouco, fóronnos ensinando isto que é papar moscas.

1Heidegger, M.. (2000). ¿Qué es metafísica? Madrid: Alianza Editorial. p. 93.

2Fredric Jameson concibe o ideoloxema como unha forma de praxis social, un procedemento que proporciona unha resolución simbólica a un problema histórico concreto.Jameson, F. (2009). Arqueologías del futuro. El deseo llamado utopía y otras aproximaciones de ciencia ficción. Madrid: Akal.

3O que interesa ao pensamento da mosca é un sistema filosófico referido a circunstancias e acontecementos, só así é posible renunciar á verdade para acollerse ao azar.

4Deleuze, G. & Foucault, M., “Los intelectuales y el poder”. En: Foucault, M. Un diálogo sobre el poder y otras conversaciones. Trad. Miguel Morey. Madrid: Alianza, 2004, pp. 23-35.

5Althusser, L. (2002). Para un materialismo aleatorio. Madrid: Arena libros. pp. 33-34.

6Rosseau, J. J. (2006). Cartas morales y otra correspondencia filosófica. Madrid: Plaza y Valdés Editores. p. 243.

7Esta fábula de La Fontaine recórdanos as moscas das que falaba J. P. Sartre na obra de teatro As moscas. Neste último autor as moscas encarnan o papel das Erínias gregas que veñen a cantar o fatalismo do destino que somete a Orestes e a Electra.

8«Cando o home non fala, é falado». Lacan, J. (2007). “Le mythe individuel du nevrosé” en Du symbole, et de sa fonction religieuse. París: Seuil. p.70.

9Agamben, G. (1998). Homo sacer I. El poder soberano y la nuda vida. Valencia: Pre-Textos. p.19.

10Agustín García Calvo conta que a Virxilio «en Xan de Salisbury (s. XII) atopámolo, no medio dunha praga de moscas, inventando unha mosca mecánica terrible que acabaría con todas as da nación». García Calvo, A. (1976). Virgilio. Madrid: Ediciones Júcar. pp. 45-46.

11Aquí pensamos a mosca en dous sentidos, como individuo diminuto e singular sobre a que recae a importancia da inestabilidade, do desviado e do cotián (como aletexo); e como mosqueo, respecto do ímpeto bromista de Virxilio de facerse coa lei e burlar as altas esferas do goberno romano.

12Althusser. L. Op. Cit, p.32

13Non imos a deternos no clásico debate sobre “a posibilidade de pensar o político antes ou despois da materia aleatoria”. A tese defendida sería: prescindir do político por pensar que fronte ao materialismo aleatorio non hai nada de político. O materialismo aleatorio deixa o pensar político fóra de lugar, non hai soberanía que se salve ou rixa a tal acontecer.

14Bobbio, N. (1998). El problema de la guerra y las vías de la paz. : Altaya.