O
diálogo e a mestura
na historia: cuestións medievais sobre vontade e liberdade
14/02/2011
Mon
Búa Soneira
“...
dise libre a cousa que existe pola soa necesidade
da
súa natureza e que se determina a obrar por si mesma”.
En
canto a liberdade humana “...non se pode considerar
un
imperio dentro doutro imperio”. “Só Deus é libre”
B.
Spinoza
I.
Querer
o que se coñece
Sto.
Tomás:
Vaites, vaites...
Duns
Scoto:
Aínda se está ben aquí sentado.
Sto.
Tomás:
Entra unha corrente pequena de frío, pero é algo que se entende.
Duns
Scoto:
Tí quererías que fixese calor, xustamente porque coñeces que pode
haber calor.
Sto.
Tomás:
O entendemento capta o bo e a vontade aspira ao bo por necesidade e
depende polo tanto do entendemento. Éste é un supremo motor da vida
anímica,
alma, liberdade.
D.
Scoto:
Niso estou de acordo, pero dime sobre o “querer”.
Sto.
Tomás:
A vontade é quen quere, iso que o intelecto causa: o coñecemento.
D.
Scoto:
Polo tanto, queremos o que coñecemos e o intelecto é causa da
vontade. Véndoo así, primeiro coñecemos e logo queremos.
Sto.
Tomás:
É dicir, queremos o que coñecemos anteriormente. Non por iso a
vontade deixa de ser causa primeira do acto. Pois tivo que existir un
querer anterior ao coñecemento, unha vontade primeira, un acto
anterior á potencia. Esa vontade primeira é Deus, como ben sabemos,
e xa que o coñecemos, tamén o queremos.
Duns
Escoto:
Ai, qué risa me dá escoitar as cousas como son.
Sto.
Tomás:
Qué ledos quedamos, mimadriña.
Duns
Scoto:
É que... para min, a concepción de primacía que lle outrogamos á
vontade é tal que está sobre o intelecto e a doutrina da liberdade.
A vontade por riba do intellectus.
Pois a vontade pode dirixir os actos da intelixencia e xustamente iso
paréceme a proba decisiva para xustificar a prioridade da vontade
sobre o entendemento.
Sto.
Tomás:
Eu niso non estou moi de acordo, pero o que si me interesa é o
problema de fondo, é dicir, a liberdade.
Duns
Scoto:
Se ao que te refires con liberdade é a forma de creación de Deus,
direiche algo que ti ben sabes e defendes comigo; que Deus é a
creación total pola súa libre vontade, he aquí inmersa a
denotación do “querer-coñecer” que faciamos antes. Non creo que
existan outras causas para que crease o mundo, ademáis deste querer
libre primeiro a todo coñecemento. Pois se houbese tal coñecemento,
Deus sería segundo e iso é impensable.
Sto.
Tomás:
Mira quén vén aló.
II. A emanación
islámica
D.
Scoto:
Home! pero mira a quén temos aquí, aos vellos amigos do islamismo.
Avicena:
Un respetiño, que che levamos uns aniños.
Averroes:
Que, a que andades?
Sto.
Tomás:
Nada, viñemos fumarlle unhas herbas por aquí e andabamos medio
liados co tema da creación de Deus e a libre volición que a causa.
Avicena
e
Averroes:
Buuuuh...
D.
Scoto:
Xa nos imaxinamos a que vén ese alentazo, aínda que eu lle
discrepo unhas cousas aquí ao compadre Tomás. Despois xa lle
comentarei. Entón quedades aquí un cacho?
Averroes:
A ver logo, coméntame un pouco qué tedes entre mans.
D.
Scoto:
O que dicía era que Deus ten nas súas mans a liberdade de creación
total, pois a súa vontade quere algo que o intelecto coñece, nese
sentido un quere sempre o que coñece. E iso é liberdade. Claro que
a vontade sempre antecede un acto, querer rezar é antes que rezar en
si mesmo, como saberás.
Sto.
Tomás:
Ademáis, Deus non crea segundo o que as súas Ideas de bondade lle
mostran, senón o que o seu querer prefire. A creción divina faise
pola liberdade de decisión, como causa eficiente nun sentido
eminente, como causa
essendi
das criaturas que fai que as cousas existan realmente, fai tamén que
a materia reciba a forma.
Avicena:
Certamente Deus ten faceta na creación, tal como causa eficiente e
como causa final. Pero para min e supoño que tamén para Averroes, a
iso que vós chamades libre elección e vontade de facer o que Deus
quere parécenos bastante directo, unha maneira pouco mecánica e
lóxica. Unha medida que tal como vedes na bóveda celestial e no
xiro das esferas sutilísimas, vén mediada por toda unha emanación
de potencias que chegan á Terra, centro do universo, por medio de
axentes intermediarios.
Duns
Scoto:
Fala un pouco máis desa emanación.
Avicena:
Pois a emanación da que che falo leva unha orde da natureza que
iría dende: a natureza en si, pasando pola natureza real e, en
terceiro lugar, a natureza intencional. Poñería a vontade nesa
última natureza.
Duns
Scoto:
Ou sexa, iso xa o entendemos, que a vontade de Deus sexa emerxente;
pero dinos cómo sería o proceso de emanación, da orde do cosmos e
a chegada da vontade divina ata nós.
Avicena:
Directa e inmediatamente de Deus só pode proceder un único ser,
para así evitar a multiplicidade da esencia. Este ser é inmaterial
e consiste nun Logos ou Primeira Intelixencia, da que arrancan todos
os seres creados. En tanto que de aquilo que coñece a Primeira
Intelixencia da esencia do ser primeiro nace a segunda intelixencia.
Do que sabe acerca da súa esencia, debido a que foi feita necesaria
por Deus principalmente. Logo, prodúcese a alma ou forma da primeira
esfera, do que aprehende a súa esencia posible por si, e necesaria
en tanto que de Deus. Así ten lugar a creación da esfera celeste
propia e con ela a produción das dez esferas, coas súas dez almas
motoras e coas súas dez intelixencias.
Duns
Scoto:
E como chega a esencia de Deus ao home a partir dese goberno do
caelum.
Avicena:
Espera que vou acender isto.
Duns
Scoto:
Dálle, dálle que con esta corrente de frío apágase co vento.
Averroes:
Carallo! Cómo tira esta herba.
Duns
Scoto:
Entón que, estabamos en que todo ese funcionamento... que pasa con
el cara ao home? Como nos afecta esa motricidade divina?
Avicena:
Pois ben, esquecía o ónfalo da explicación. O miolo está en que
nestas dez esferas, xusto a última é a que goberna o mundo dos
homes, o mundo sublunar, e nela o entendemento axente. Nela inflúen
as almas celestes motores e as accións destes corpos astrais. A
calor une e o frío separa.
Sto.
Tomás:
Xa che digo eu que si.
Avicena:
As formas do mundo terrestre proceden das esferas celestes, a súa
materia prodúcese a partires do movemento circular destes astros. O
entendemento axente é un dotador destas formas, transmíteas das
formas celestes para a terra. Así chegan ao home, quen coñece isto
grazas á unión co entendemento axente.
Averrroes:
Iso que eu chamo ittiṣâl.
Sto.
Tomás:
Meu, pero non te dás conta de que estás a falar dunha concepción
case naturalista, de emanación, e iso resta a capacidade de
abstracción da faceta divina dende o humano. Deus non está lonxe,
senón que está aquí; eu podo falar con El e El respóstame.
Averroes:
A ver, non é que estea lonxe ou preto, trátase como ben dis dunha
maneira de velo bastante fisicista e mecánica, en toda orde
aristotélica. Pois o mundo celestial ten un movemento continuo, o
cal funciona en virtude dun desexo intelectual. O movemento está
vinculado a ese apetito do intelecto, pero o mundo celeste, os
principios separados e mezclados emanan do primer principio; que é o
que dá forma, como ti coñeces, axente e fin.
Duns
Scoto:
Di logo ti o que pensas sobre a emanación, aínda que eu non a vexo
tal.
Averroes:
É que non o vedes tal porque credes que a Física non chega a Deus
e ese é o voso problema. Eu, verdadeiramente, dígovos que tanto a
Física como a Metafísica levan ao camiño de Deus, pois non tería
sentido que dous axentes iguais se contradixesen. Ben sabía
Aristóteles que na physis
se atopaba o hypokeimenon
ou sustrato do ser e que os noetôn
ou intelixibles non son cousa única do intelecto ou noûs,
senón que se fan sobre algo que están pisando mismamente. De aquí
que a realidade física e o seu estudo diga algo sobre a súa causa,
que é o que a nós nos interesa, Deus.
Sto.
Tomás:
Eu non os vexo iguais, senón desvinculados un do outro, pois o
Antigo Testamento di que a materia é corrupta. Cómo me vou a fiar
únicamente dun método físico sobre a corrupción. A Física estuda
dende a razón o cambio dende a terra a Deus. Máis ben diría, a
razón ten como misión a xustificación racional dos principios de
fe. Xustamente porque como dis ti levan a causa de todo, Deus. A
razón da física por si mesma non pode falar de Deus, pois é un
saber inferior ao dos principios de fe.
Avicena:
Pero a emanación dende Deus é algo físico porque recorre ás
esferas cos movementos correspondentes; é divino porque a causa é
Deus.
Duns
Scoto:
Buh... qué liada. Cada un que pense o que queira, pero con
sentidiño. Eu, por min, decántome máis por Tomás.
Averroes:
Non nos liemos con cousas extrínsecas á cuestión da liberdade.
Remitíndome ao que comentáchedes antes, eu retiro o desa vontade
libre de Deus e retírome tamén dese pensar de que se quere o que un
coñece.
Duns
Scoto:
Estás tolo?
Sto.
Tomás:
Que dis ouh?
Averroes:
Pois iso que escoitades e tédeo ben en conta. Recordando iso que
dicía Aristóteles, marcho: “querer é carecer de algo” (que se
quere porque non se ten).
Avicena:
Eu tamén lisco que vou cear uns legumes fresquiños cun licor de
améndoas.
Sto.
Tomás:
Veña logo, aínda que nos deixaches aquí todos pensativos, meu.
D.
Scoto:
Carallo, tes que marchar tan pronto logo? Marchas agora, fillo dun
can?
Averroes:
Si,
si, non acougo máis que xa é tarde. E logo cáenme culpas ao lombo.
Duns
Scoto:
Deica logo. Quedaremos aquí remexendo no dito. Entre frío e fume.
Sto.
Tomás:
E non dubides que che botaremos en falta.
Avicena
e
Averroes:
Non, ata loguiño.
III. Refutación
póstuma cristiana
Duns
Scoto:
Que, meu, quedamos aquí un anaco máis, non?
Sto.
Tomás:
Si, gustaríame falar algo do home, da súa vontade.
Duns
Scoto:
Antes hai que superar iso da emanación.
Sto.
Tomás:
Pois moi fácil. Resulta que non hai tal emanación, senón que hai
creación: Deus crea da nada, ex
nihilo,
non dun ser preexistente. E non é necesario, como a emanación
necesaria aviceniana, pois é creado libremente, pola súa propia
vontade. E non hai máis voltas que darlle.
Duns
Scoto:
Deus non emana dun ser xa emerxente, non?
Sto.
Tomás:
Claro, Deus non emana dun ser emerxente a outros seres e estes non
ascenden a El de un a un necesariamente. Nin necesaria, nin
emanación, senón por vontade libre e por creación. Quero dicir,
fronte á doutrina de Avicena, que considera aos seres finitos como
emanados do Ser necesario por vía de necesidade, creo que máis que
ese emerxer necesario é creación da vontade libre divina.
Duns
Scoto:
A min paréceme que iso posible, o ser do posible que fai a
multiplicidade, procede do necesario por un acto de liberdade, Deus
creavit quia voluit
(…). Que dis desa vontade libre, canto de libre é?
Sto.
Tomás:
Deus non crea segundo o que as súas Ideas de bondade lle mostren,
senón que polo o que o seu querer, vontade libre, prefire. Deus crea
tan só o que recoñece como bo na súa sabiduría. El ámase por
necesidade a si mesmo. Ama o contido ideal do seu entendemento, niso
reside a autonomía da liberdade. En toda orde hai unha liberdade
determinada por si mesma. A vontade divina queda subordinada á
sabedoría de Deus.
Duns
Scoto: Non
sei, chéirame a que hai algún cabo solto. Pero,
adiantemos, como
antes dicías, a cuestión ao home.
Sto.
Tomás:
Perfecto, así me gusta, home. Ás veces, e non lle vaias contar aos
islámicos, gústame falar do home sen pensar en Deus, como se fose
el un Deus, entendes? Como un creador. Como se o home fose un
macrocosmos en vez dun microcosmos, tal como di sempre Averroes.
IV. As cousas da
vontade libre no home
Duns
Scoto:
Non é por ser así moi xeral pero... que é a liberdade, Tomás?
Sto.
Tomás:
Está ben comezar polo concepto en si.
Duns
Scoto:
Supoño que en Deus xa quedou explicado, pero no home?
Sto.
Tomás:
É unha necesidade que parte do saber. Coñecer o bo co intelecto e
logo querelo coa vontade. Iso é a liberdade.
Duns
Scoto:
Elixir o bo...
Sto.
Tomás:
Ademáis, a liberdade é unha posibilidade de elixir, porque o
entendemento ofrece posibilidades. As posibilidades son medios para o
fin da vontade, decidíndose polo mellor coñecido: o bo.
Duns
Scoto:
Dis que hai liberdade e que hai que elixir o bo. O intelecto
ofrécenos posibilidades e temos que querer as boas. Primeiro,
sacamos do intelecto as posibilidades e, logo, elixímolas. Querer é
coñecer. E que máis...?
Sto.
Tomás:
A liberdade, non sei... dáse na alma do home, vontade de elixir o
bo...
Duns
Scoto:
A decisión tómaa o amo. Querer o bo non é liberdade, nin
elección, pois onde está a continxencia? E a liberdade do que quere
o particular?
Sto.
Tomás:
Pero o particular non pode ter cabida na vontade do bo, que imita a
Deus. E que ela vai cara á súa liberación que é Deus. Só así un
pode ser libre.
Duns
Scoto:
Creo que erras nesa xustificación, pois a liberdade hai que
entendela en todos os homes e en todas as decisións. Todas son
eleccións porque hai liberdade. Querer o bo ten que ver con aquel
home que usa o intelecto.
Sto.
Tomás:
Só así será libre.
Duns
Scoto:
Que non, home! Quen
quere o particular non usa o intelecto, senón que usa a capacidade
de representación para o seu acto volitivo.
Sto.
Tomás:
E, que é iso?
Duns
Scoto:
Pois a capacidade de representar a realidade e actuar en
consecuencia, sen usar a capacidade máis racional: o intelecto;
senón cunha simple imaxe. A representación é unha causa ocasional,
unha causa per
accidens,
do que quere o particular e non bo.
Sto.
Tomás:
Así asumes a continxencia? Ti cres? Eu dende logo non, creo que a
liberdade encóntrase en Deus e que o particular participe de tal
cousa.
Duns
Scoto:
Pero, amigo, faime caso, liberdade non é só querer o bo, senón a
continxencia tamén. A liberdade é de todos, non duns poucos que
usan a razón. Estes últimos teñen unha claridade suprema e
entenden mellor as verdades de Deus. Iso é indiscutible.
Sto.
Tomás:
Por iso mesmo.
Duns
Scoto:
Xa, pero antes de que a razón faga abstracción dos intelixibles,
hai unhas representacións. E se as representacións non seguen o
camiño debido para unha vontade boa, dada pola actividade do
intelecto, pois tómanse decisións falsas, aínda que decisións
reais. Por iso hai liberdade.
Sto.
Tomás:
Eu fixo a liberdade únicamente na vontade-intelecto-bo, como
actividade únicamente racional. Así como o entendemento asente por
necesidade os primeiros principios, tamén a vontade se xunta ao fin
último que é a boaventuranza.
Duns
Scoto:
Fixar a liberdade niso non fai frente á continxencia, non é só
querer as cousas boas dadas polo intelecto, senón tamén aceptar a
quen quere a continxencia, aínda que mal encamiñado vai. E iso é
liberdade.
Sto.
Tomás:
Como sería o proceso?
Duns
Scoto:
Todo parte de representacións imperfectas feitas do sensible, cara
ao intelixible. Son representacións imperfectas que temos na
conciencia ou cogitatio
prima.
De todas estas, tan só van por bo camiño as que seguen á vontade.
O que non quita que tales representacións, sen pasar pola vontade,
cheguen a realizarse, polo que permite todo tipo de accións; tal é
a libedade.
Sto.
Tomás:
Vale, entón as representacións que levan claridade son as que leva
a vontade intrínseca e o resto non van concomitadas pola vontade e
menos co camiño á Deus.
Duns
Scoto:
Pois ben, así é a liberdade, malo dos que non usen a vontade para
executar a súa acción; pero calquera manifestación ética da
representación imperfecta tamén será posible neste concepto de
liberdade.
Sto.
Tomás:
Eu non concordo con tal, pois non podo dicir que na liberdade caben
tales imperfeccións mal encamiñadas, a sabedoría de Deus non é
tal. Pero nada, o que máis quero agora é tomar algo quente.
Duns
Scoto:
Mais eu de boa fe acompañareite, que a miña conciencia agora non
está para máis leria.
Sto.
Tomás:
Eu tamén levo unha boa cantidade de fume inxerido e con tanta
argumentación queda un quente.
Duns
Scoto:
Sexan eses todos os males.
Sto.
Tomás:
Sexan logo.
Duns
Scoto:
E permítao Deus.
Sto.
Tomás:
Non sei se tanto, pero co frío que vai, permítao logo.
Duns
Scoto:
Abofé, meu amigo.
No hay comentarios:
Publicar un comentario