jueves, 24 de abril de 2014

O diálogo e a mestura na historia: cuestións medievais sobre vontade e liberdade

O diálogo e a mestura na historia: cuestións medievais sobre vontade e liberdade

14/02/2011
Mon Búa Soneira

... dise libre a cousa que existe pola soa necesidade
da súa natureza e que se determina a obrar por si mesma”.
En canto a liberdade humana “...non se pode considerar
un imperio dentro doutro imperio”. “Só Deus é libre”

B. Spinoza


I. Querer o que se coñece

Sto. Tomás: Vaites, vaites...

Duns Scoto: Aínda se está ben aquí sentado.

Sto. Tomás: Entra unha corrente pequena de frío, pero é algo que se entende.

Duns Scoto: Tí quererías que fixese calor, xustamente porque coñeces que pode haber calor.

Sto. Tomás: O entendemento capta o bo e a vontade aspira ao bo por necesidade e depende polo tanto do entendemento. Éste é un supremo motor da vida anímica, alma, liberdade.

D. Scoto: Niso estou de acordo, pero dime sobre o “querer”.

Sto. Tomás: A vontade é quen quere, iso que o intelecto causa: o coñecemento.

D. Scoto: Polo tanto, queremos o que coñecemos e o intelecto é causa da vontade. Véndoo así, primeiro coñecemos e logo queremos.

Sto. Tomás: É dicir, queremos o que coñecemos anteriormente. Non por iso a vontade deixa de ser causa primeira do acto. Pois tivo que existir un querer anterior ao coñecemento, unha vontade primeira, un acto anterior á potencia. Esa vontade primeira é Deus, como ben sabemos, e xa que o coñecemos, tamén o queremos.

Duns Escoto: Ai, qué risa me dá escoitar as cousas como son.

Sto. Tomás: Qué ledos quedamos, mimadriña.

Duns Scoto: É que... para min, a concepción de primacía que lle outrogamos á vontade é tal que está sobre o intelecto e a doutrina da liberdade. A vontade por riba do intellectus. Pois a vontade pode dirixir os actos da intelixencia e xustamente iso paréceme a proba decisiva para xustificar a prioridade da vontade sobre o entendemento.

Sto. Tomás: Eu niso non estou moi de acordo, pero o que si me interesa é o problema de fondo, é dicir, a liberdade.

Duns Scoto: Se ao que te refires con liberdade é a forma de creación de Deus, direiche algo que ti ben sabes e defendes comigo; que Deus é a creación total pola súa libre vontade, he aquí inmersa a denotación do “querer-coñecer” que faciamos antes. Non creo que existan outras causas para que crease o mundo, ademáis deste querer libre primeiro a todo coñecemento. Pois se houbese tal coñecemento, Deus sería segundo e iso é impensable.

Sto. Tomás: Mira quén vén aló.

II. A emanación islámica

D. Scoto: Home! pero mira a quén temos aquí, aos vellos amigos do islamismo.

Avicena: Un respetiño, que che levamos uns aniños.

Averroes: Que, a que andades?

Sto. Tomás: Nada, viñemos fumarlle unhas herbas por aquí e andabamos medio liados co tema da creación de Deus e a libre volición que a causa.

Avicena e
Averroes: Buuuuh...

D. Scoto: Xa nos imaxinamos a que vén ese alentazo, aínda que eu lle discrepo unhas cousas aquí ao compadre Tomás. Despois xa lle comentarei. Entón quedades aquí un cacho?

Averroes: A ver logo, coméntame un pouco qué tedes entre mans.

D. Scoto: O que dicía era que Deus ten nas súas mans a liberdade de creación total, pois a súa vontade quere algo que o intelecto coñece, nese sentido un quere sempre o que coñece. E iso é liberdade. Claro que a vontade sempre antecede un acto, querer rezar é antes que rezar en si mesmo, como saberás.

Sto. Tomás: Ademáis, Deus non crea segundo o que as súas Ideas de bondade lle mostran, senón o que o seu querer prefire. A creción divina faise pola liberdade de decisión, como causa eficiente nun sentido eminente, como causa essendi das criaturas que fai que as cousas existan realmente, fai tamén que a materia reciba a forma.

Avicena: Certamente Deus ten faceta na creación, tal como causa eficiente e como causa final. Pero para min e supoño que tamén para Averroes, a iso que vós chamades libre elección e vontade de facer o que Deus quere parécenos bastante directo, unha maneira pouco mecánica e lóxica. Unha medida que tal como vedes na bóveda celestial e no xiro das esferas sutilísimas, vén mediada por toda unha emanación de potencias que chegan á Terra, centro do universo, por medio de axentes intermediarios.

Duns Scoto: Fala un pouco máis desa emanación.

Avicena: Pois a emanación da que che falo leva unha orde da natureza que iría dende: a natureza en si, pasando pola natureza real e, en terceiro lugar, a natureza intencional. Poñería a vontade nesa última natureza.

Duns Scoto: Ou sexa, iso xa o entendemos, que a vontade de Deus sexa emerxente; pero dinos cómo sería o proceso de emanación, da orde do cosmos e a chegada da vontade divina ata nós.

Avicena: Directa e inmediatamente de Deus só pode proceder un único ser, para así evitar a multiplicidade da esencia. Este ser é inmaterial e consiste nun Logos ou Primeira Intelixencia, da que arrancan todos os seres creados. En tanto que de aquilo que coñece a Primeira Intelixencia da esencia do ser primeiro nace a segunda intelixencia. Do que sabe acerca da súa esencia, debido a que foi feita necesaria por Deus principalmente. Logo, prodúcese a alma ou forma da primeira esfera, do que aprehende a súa esencia posible por si, e necesaria en tanto que de Deus. Así ten lugar a creación da esfera celeste propia e con ela a produción das dez esferas, coas súas dez almas motoras e coas súas dez intelixencias.

Duns Scoto: E como chega a esencia de Deus ao home a partir dese goberno do caelum.

Avicena: Espera que vou acender isto.

Duns Scoto: Dálle, dálle que con esta corrente de frío apágase co vento.

Averroes: Carallo! Cómo tira esta herba.

Duns Scoto: Entón que, estabamos en que todo ese funcionamento... que pasa con el cara ao home? Como nos afecta esa motricidade divina?

Avicena: Pois ben, esquecía o ónfalo da explicación. O miolo está en que nestas dez esferas, xusto a última é a que goberna o mundo dos homes, o mundo sublunar, e nela o entendemento axente. Nela inflúen as almas celestes motores e as accións destes corpos astrais. A calor une e o frío separa.

Sto. Tomás: Xa che digo eu que si.

Avicena: As formas do mundo terrestre proceden das esferas celestes, a súa materia prodúcese a partires do movemento circular destes astros. O entendemento axente é un dotador destas formas, transmíteas das formas celestes para a terra. Así chegan ao home, quen coñece isto grazas á unión co entendemento axente.

Averrroes: Iso que eu chamo ittiṣâl.

Sto. Tomás: Meu, pero non te dás conta de que estás a falar dunha concepción case naturalista, de emanación, e iso resta a capacidade de abstracción da faceta divina dende o humano. Deus non está lonxe, senón que está aquí; eu podo falar con El e El respóstame.

Averroes: A ver, non é que estea lonxe ou preto, trátase como ben dis dunha maneira de velo bastante fisicista e mecánica, en toda orde aristotélica. Pois o mundo celestial ten un movemento continuo, o cal funciona en virtude dun desexo intelectual. O movemento está vinculado a ese apetito do intelecto, pero o mundo celeste, os principios separados e mezclados emanan do primer principio; que é o que dá forma, como ti coñeces, axente e fin.

Duns Scoto: Di logo ti o que pensas sobre a emanación, aínda que eu non a vexo tal.

Averroes: É que non o vedes tal porque credes que a Física non chega a Deus e ese é o voso problema. Eu, verdadeiramente, dígovos que tanto a Física como a Metafísica levan ao camiño de Deus, pois non tería sentido que dous axentes iguais se contradixesen. Ben sabía Aristóteles que na physis se atopaba o hypokeimenon ou sustrato do ser e que os noetôn ou intelixibles non son cousa única do intelecto ou noûs, senón que se fan sobre algo que están pisando mismamente. De aquí que a realidade física e o seu estudo diga algo sobre a súa causa, que é o que a nós nos interesa, Deus.

Sto. Tomás: Eu non os vexo iguais, senón desvinculados un do outro, pois o Antigo Testamento di que a materia é corrupta. Cómo me vou a fiar únicamente dun método físico sobre a corrupción. A Física estuda dende a razón o cambio dende a terra a Deus. Máis ben diría, a razón ten como misión a xustificación racional dos principios de fe. Xustamente porque como dis ti levan a causa de todo, Deus. A razón da física por si mesma non pode falar de Deus, pois é un saber inferior ao dos principios de fe.

Avicena: Pero a emanación dende Deus é algo físico porque recorre ás esferas cos movementos correspondentes; é divino porque a causa é Deus.

Duns Scoto: Buh... qué liada. Cada un que pense o que queira, pero con sentidiño. Eu, por min, decántome máis por Tomás.

Averroes: Non nos liemos con cousas extrínsecas á cuestión da liberdade. Remitíndome ao que comentáchedes antes, eu retiro o desa vontade libre de Deus e retírome tamén dese pensar de que se quere o que un coñece.

Duns Scoto: Estás tolo?

Sto. Tomás: Que dis ouh?

Averroes: Pois iso que escoitades e tédeo ben en conta. Recordando iso que dicía Aristóteles, marcho: “querer é carecer de algo” (que se quere porque non se ten).

Avicena: Eu tamén lisco que vou cear uns legumes fresquiños cun licor de améndoas.

Sto. Tomás: Veña logo, aínda que nos deixaches aquí todos pensativos, meu.

D. Scoto: Carallo, tes que marchar tan pronto logo? Marchas agora, fillo dun can?

Averroes: Si, si, non acougo máis que xa é tarde. E logo cáenme culpas ao lombo.

Duns Scoto: Deica logo. Quedaremos aquí remexendo no dito. Entre frío e fume.

Sto. Tomás: E non dubides que che botaremos en falta.

Avicena e
Averroes: Non, ata loguiño.

III. Refutación póstuma cristiana

Duns Scoto: Que, meu, quedamos aquí un anaco máis, non?

Sto. Tomás: Si, gustaríame falar algo do home, da súa vontade.

Duns Scoto: Antes hai que superar iso da emanación.

Sto. Tomás: Pois moi fácil. Resulta que non hai tal emanación, senón que hai creación: Deus crea da nada, ex nihilo, non dun ser preexistente. E non é necesario, como a emanación necesaria aviceniana, pois é creado libremente, pola súa propia vontade. E non hai máis voltas que darlle.

Duns Scoto: Deus non emana dun ser xa emerxente, non?

Sto. Tomás: Claro, Deus non emana dun ser emerxente a outros seres e estes non ascenden a El de un a un necesariamente. Nin necesaria, nin emanación, senón por vontade libre e por creación. Quero dicir, fronte á doutrina de Avicena, que considera aos seres finitos como emanados do Ser necesario por vía de necesidade, creo que máis que ese emerxer necesario é creación da vontade libre divina.

Duns Scoto: A min paréceme que iso posible, o ser do posible que fai a multiplicidade, procede do necesario por un acto de liberdade, Deus creavit quia voluit (…). Que dis desa vontade libre, canto de libre é?

Sto. Tomás: Deus non crea segundo o que as súas Ideas de bondade lle mostren, senón que polo o que o seu querer, vontade libre, prefire. Deus crea tan só o que recoñece como bo na súa sabiduría. El ámase por necesidade a si mesmo. Ama o contido ideal do seu entendemento, niso reside a autonomía da liberdade. En toda orde hai unha liberdade determinada por si mesma. A vontade divina queda subordinada á sabedoría de Deus.


Duns Scoto: Non sei, chéirame a que hai algún cabo solto. Pero, adiantemos, como antes dicías, a cuestión ao home.

Sto. Tomás: Perfecto, así me gusta, home. Ás veces, e non lle vaias contar aos islámicos, gústame falar do home sen pensar en Deus, como se fose el un Deus, entendes? Como un creador. Como se o home fose un macrocosmos en vez dun microcosmos, tal como di sempre Averroes.

IV. As cousas da vontade libre no home

Duns Scoto: Non é por ser así moi xeral pero... que é a liberdade, Tomás?

Sto. Tomás: Está ben comezar polo concepto en si.

Duns Scoto: Supoño que en Deus xa quedou explicado, pero no home?

Sto. Tomás: É unha necesidade que parte do saber. Coñecer o bo co intelecto e logo querelo coa vontade. Iso é a liberdade.

Duns Scoto: Elixir o bo...

Sto. Tomás: Ademáis, a liberdade é unha posibilidade de elixir, porque o entendemento ofrece posibilidades. As posibilidades son medios para o fin da vontade, decidíndose polo mellor coñecido: o bo.

Duns Scoto: Dis que hai liberdade e que hai que elixir o bo. O intelecto ofrécenos posibilidades e temos que querer as boas. Primeiro, sacamos do intelecto as posibilidades e, logo, elixímolas. Querer é coñecer. E que máis...?

Sto. Tomás: A liberdade, non sei... dáse na alma do home, vontade de elixir o bo...

Duns Scoto: A decisión tómaa o amo. Querer o bo non é liberdade, nin elección, pois onde está a continxencia? E a liberdade do que quere o particular?

Sto. Tomás: Pero o particular non pode ter cabida na vontade do bo, que imita a Deus. E que ela vai cara á súa liberación que é Deus. Só así un pode ser libre.

Duns Scoto: Creo que erras nesa xustificación, pois a liberdade hai que entendela en todos os homes e en todas as decisións. Todas son eleccións porque hai liberdade. Querer o bo ten que ver con aquel home que usa o intelecto.

Sto. Tomás: Só así será libre.

Duns Scoto: Que non, home! Quen quere o particular non usa o intelecto, senón que usa a capacidade de representación para o seu acto volitivo.

Sto. Tomás: E, que é iso?

Duns Scoto: Pois a capacidade de representar a realidade e actuar en consecuencia, sen usar a capacidade máis racional: o intelecto; senón cunha simple imaxe. A representación é unha causa ocasional, unha causa per accidens, do que quere o particular e non bo.

Sto. Tomás: Así asumes a continxencia? Ti cres? Eu dende logo non, creo que a liberdade encóntrase en Deus e que o particular participe de tal cousa.

Duns Scoto: Pero, amigo, faime caso, liberdade non é só querer o bo, senón a continxencia tamén. A liberdade é de todos, non duns poucos que usan a razón. Estes últimos teñen unha claridade suprema e entenden mellor as verdades de Deus. Iso é indiscutible.

Sto. Tomás: Por iso mesmo.

Duns Scoto: Xa, pero antes de que a razón faga abstracción dos intelixibles, hai unhas representacións. E se as representacións non seguen o camiño debido para unha vontade boa, dada pola actividade do intelecto, pois tómanse decisións falsas, aínda que decisións reais. Por iso hai liberdade.

Sto. Tomás: Eu fixo a liberdade únicamente na vontade-intelecto-bo, como actividade únicamente racional. Así como o entendemento asente por necesidade os primeiros principios, tamén a vontade se xunta ao fin último que é a boaventuranza.

Duns Scoto: Fixar a liberdade niso non fai frente á continxencia, non é só querer as cousas boas dadas polo intelecto, senón tamén aceptar a quen quere a continxencia, aínda que mal encamiñado vai. E iso é liberdade.

Sto. Tomás: Como sería o proceso?

Duns Scoto: Todo parte de representacións imperfectas feitas do sensible, cara ao intelixible. Son representacións imperfectas que temos na conciencia ou cogitatio prima. De todas estas, tan só van por bo camiño as que seguen á vontade. O que non quita que tales representacións, sen pasar pola vontade, cheguen a realizarse, polo que permite todo tipo de accións; tal é a libedade.

Sto. Tomás: Vale, entón as representacións que levan claridade son as que leva a vontade intrínseca e o resto non van concomitadas pola vontade e menos co camiño á Deus.

Duns Scoto: Pois ben, así é a liberdade, malo dos que non usen a vontade para executar a súa acción; pero calquera manifestación ética da representación imperfecta tamén será posible neste concepto de liberdade.

Sto. Tomás: Eu non concordo con tal, pois non podo dicir que na liberdade caben tales imperfeccións mal encamiñadas, a sabedoría de Deus non é tal. Pero nada, o que máis quero agora é tomar algo quente.

Duns Scoto: Mais eu de boa fe acompañareite, que a miña conciencia agora non está para máis leria.

Sto. Tomás: Eu tamén levo unha boa cantidade de fume inxerido e con tanta argumentación queda un quente.

Duns Scoto: Sexan eses todos os males.

Sto. Tomás: Sexan logo.

Duns Scoto: E permítao Deus.

Sto. Tomás: Non sei se tanto, pero co frío que vai, permítao logo.

Duns Scoto: Abofé, meu amigo.











No hay comentarios:

Publicar un comentario